Της Ελίνας Σταματίου 1η Απριλίου 1955-1η Απριλίου 2019... Εξήντα τέσσερα χρόνια... Θα έλεγε κανείς μια ολόκληρη ζωή....
Της Ελίνας Σταματίου
1η Απριλίου 1955-1η Απριλίου 2019...
Εξήντα τέσσερα χρόνια...
Θα έλεγε κανείς μια ολόκληρη ζωή.
Για ένα έπος όμως όπως αυτό της ΕΟΚΑ, ακόμη και τα 64 χρόνια φαντάζουν λίγα για να ξεθωριάσουν έστω και στο ελάχιστο την ιστορία του.
Ένας αγώνας, μέσα από τον οποίο απλοί και καθημερινοί άνθρωποι μετατράπηκαν σε μύθοι ηρωισμού.
Μια περίοδος που έκανε την ελληνική ιστορία πλουσιότερη, χαρίζοντάς της, ένδοξες σελίδες γραμμένες με το άλικο μελάνι του αίματος αυτών που θυσιάστηκαν.
Μια περίοδος που έκανε την ελληνική ιστορία πλουσιότερη, χαρίζοντάς της, ένδοξες σελίδες γραμμένες με το άλικο μελάνι του αίματος αυτών που θυσιάστηκαν.
Το τίμημα για το ανεκτίμητο διακύβευμα του αγώνα, οι 108 νεκροί του.
Ανάμεσα σε αυτούς κι ο Στέλιος Τριταίος, ένας νέος από τον Κάτω Πύργο Τυλληρίας, που το μόνο του όνειρο ήταν να δει την Κύπρο απαλλαγμένη από τον Αγγλικό ζυγό και ενωμένη για πάντα με την μητέρα Ελλάδα.
Από την πρώτη στιγμή στον αγώνα
Ο Στέλιος Τριταίος γεννήθηκε στο χωριό του Πύργου Τηλλυρίας το 1920.
Αφού τελείωσε το σχολείο του χωριού του εργαζόταν στη Λευκωσία.
Στην ΕΟΚΑ εντάχθηκε από την πρώτη στιγμή του αγώνα και συνεργαζόταν με την ανταρτική ομάδα Κάτω Πύργου, καθώς και με τοπικούς παράγοντες της οργάνωσης.
Υπήρξε ο κυριότερος σύνδεσμος της απομονωμένης αυτής περιοχής με τη Λευκωσία, αφού διευθετούσε την αποστολή της αλληλογραφίας, του οπλισμού και του ρουχισμού των ανταρτών κρύβοντάς τα μέσα σε σάκους με πίτουρα και άλλα προιόντα που μεταφέρονταν με το λεωφορείο της γραμμής που δούλευε, και τα οποία μάλιστα σημάδευε για να τα ξεχωρίζει όταν θα τα παρέδιδε στους συναγωνιστές του.
Η Ελλάδα και η Ένωση ήταν για τον Τριταίο αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του, ενώ αφοσιωμένη στα ίδια ιδανικά ήταν και η σύζυγος του, Ελένη, όπως μαρτυρουν μιλώντας στο OMEGAlive, οι δύο γιοί τους, Γιαννάκης και Ανδρέας, που σήμερα διανύουν την έβδομη δεκαετία της ζωής τους.
Μία από τις πιο τρυφερές αναμνήσεις που έχει από τον πατέρα του, ο μεγαλύτερος από τους δύο, ο Γιαννάκης, ήταν όταν κάθε Σαββατοκύριακο, ο πατέρας του ερχόταν σπίτι και τον έβαζε να κάτσει στα γόνατά του να ακούσουν και να τραγουδήσουν μαζί τον εθνικό ύμνο από τον ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών, ενώ μόλις τελείωνε, γύριζε και του έλεγε: ‘Ας γίνει η Ένωση κι ας τρώμε ψωμί κι ελιά’.
Αλλά και η γυναίκα του Στέλιου Τριταίου, ατρόμητη, βοηθούσε όσο μπορούσε τον άνδρα της στη όλη δράση του στην ΕΟΚΑ, όπως μάς αποκάλυψε ο μικρότερος γιός του ήρωα, Ανδρέας Τριταίος.
«Θυμάμαι την μάνα μας που πήγαινε και αγόραζε από διάφορα μπακάλικα από ένα πόλιμπιφ, γιατί μόνο ένα επέτρεπαν τότε να αγοράζουμε, και στη συνέχεια τα έκρυβε όλα μέσα σε σακιά με άμμο για να τα δώσει στους αντάρτες της περιοχής»
Από τη δράση πάντως του Στέλιου Τριταίου στον αγώνα, οι Άγγλοι δεν κατάφεραν να ανακαλύψουν ποτέ οτιδήποτε, ωστόσο τον Οκτώβρη του 1956 το χωριό του Κάτω Πύργου τέθηκε σε κέρφιου και ο ίδιος συνελήφθη μετά από προδοσία μαζί με άλλους συναγωνιστές του, ανάμεσα στους οποίους οι Γεώργιος Νικολάου που πέθανε από βασανιστήρια στο στρατόπεδο του Ξερού δύο εβδομάδες αργότερα, και Ανδρέας Ευτυχίου, ο οποίος στα 80 του σήμερα περιέγραψε, μιλώντας στο OMEGAlive, τα όσα φρικτά πέρασαν μαζί τις μέρες που βρέθηκαν κρατούμενοί των Βρετανών.
«Φκάρτε τις κουκούλες ρε κερατάες να δούμε τις φάτσες σας...»
Στις 27 Οκτωβρίου του 1956 με την επιβολή κέρφιου στον Κάτω Πύργο, αξιωματικοί του βρετανικού στέμματος μαζί με Τ/κ επικουρικούς προχώρησαν σε μαζικές συλλήψεις.
Ανάμεσα στους πολλούς συλληφθέντες και ο 36χρονος Στέλιος ο οποίος εκείνη την ώρα βρισκόταν στο σπίτι του μαζί με τη γυναίκα του και τους δύο γιούς του.
Ο μεγάλος γιος του ήρωα, Γιαννάκης, οκτώ χρονών τότε, θυμάται ακόμη εκείνη την μέρα, αλλά και αρκετά από αυτά που ακολούθησαν την σύλληψη του πατέρα του.
«Θυμάμαι την μέρα που τον συνέλαβαν.
Ήταν μεσημέρι Κυριακής και μόλις είχαμε φάει έξω στην αυλή του σπιτιού.
Τότε έφτασαν απ’ έξω Άγγλοι στρατιώτες, κοκκινοσκούφηδες, και Τούρκοι επικουρικοί, ενώ μαζί τους ήταν και δύο κουκουλοφόροι.
Οι κουκουλοφόροι έδειξαν αμέσως τον πατέρα μου.
Μόλις τον έδειξαν σηκώθηκε η μάνα μου και τους φώναξε: ‘Φκάρτε τες κουκούλες ρε κερατάες να δούμε τη φάτσα σας!’.
Εκείνη τη στιγμή ένας από τους Τούρκους τη χτύπησε με το κοντάκι του όπλου και έπεσε κάτω»
Εικόνες όμως από εκείνη την περίοδο της σύλληψης και κράτησης του πατέρας του, έχει και ο μικρότερος γιός του, Ανδρέας.
«Εγγλέζοι και Τούρκοι επικουρικοί έρχονταν στο σπίτι για έρευνες ακόμη και μετά τη σύλληψή του πατέρα μου.
Θυμάμαι μάλιστα μια από αυτές που μαζί με τους Άγγλους και τους Τούρκους επικουρικούς ήταν και ένας με μια χάρτινη κουκούλα στο πρόσωπο και η μητέρα μου του φώναξε ‘Κατάλαβα ποιος είσαι!’, και είπε το όνομά του.
Τους θυμάμαι να κάνουν άνω κάτω το σπίτι, αναποδογύριζας και σπάζοντας τα πάντα. Μια από τις φορές που ήρθαν για έρευνες η μάνα μας δεν τους άνοιξε και τότε άρχισαν να κοπανάνε την πόρτα με τις λόγχες των όπλων.
Τότε η μάνα μας πήρε ένα τσεκούρι και στάθηκε πίσω από την πόρτα μας έβαλε με τον αδελφό μου κάτω από το τραπέζι του ηλιακού και μάς είπε ‘Μεν φοάστε και τον πρώτο που εν να περάσει την πόρτα εν να του κόψω την κκελέ του!’»
«Δεμένος σε μια αμυγδαλιά τον χτυπούσαν με τον άλυσο του σκύλου»
Η συνέχεια θα βρει τον Στέλιο Τριταίο αλλά και άλλους συγχωριανούς και συναγωνιστές του σε μια αποθήκη κοντά στο Δημοτικό σχολείο Κάτω Πύργου.
Εκεί, όπως μας αποκάλυψε μιλώντας στο OMEGAlive ένας από αυτούς, ο βετεράνος αγωνιστής Ανδρεάς Ευτυχίου, που τότε ήταν μόλις 17 ετών, τους έστησαν με το πρόσωπο στον τοίχο και τους χτυπούσαν με ρόπαλα στα πόδια.
Είχαν ξεκινήσει μάλιστα και τα καψόνια, αφού τους υποχρέωναν να μένουν γονατιστοί για ώρα πάνω σε χαλίκι ή να κρατούν τα χέρια τους ψηλά μέχρι να μουδιάσουν.
Στη συνέχεια ο Στέλιος Τριταίου μαζί με τους Γέωργιο Νικολάου, Ανδρέα Ευτυχίου και Νικόλα Ζαμπά, θα οδηγηθούν στον Κάμπο της Τσακίστρας, σημείο όπου έμελλε να γίνει και ο τόπος του μαρτυρίου τους.
«Εκεί υπήρχε ένα εργαστήριο επεξεργασίας ξύλου το οποίο εκείνη την ώρα ήταν κλειστό δεν υπήρχαν εργάτες.
Σε εκείνη την περιοχή οι Βρετανοί είχαν ένα πρόχειρο καμπ.
Μας κατέβασαν από το αυτοκίνητο και μας πήραν μέσα στο εργαστήριο ξύλου και ξεκίνησαν τα βασανιστήρια.
Μας έπαιρναν έναν – έναν για να ανάκριση.
Εμένα θυμάμαι με πήραν, μου έβγαλαν τα ρούχα με άφησαν μόνο με το εσώρουχο και τη φανέλα, με έβαλαν πάνω σε ένα πάγκο μηχανής ξύλου -πλάνια την λέγαμε τότε.
Εκεί όπως με είχαν ξαπλωτό μου έβαλαν ένα κομμάτι πράσινο ρούχο στο στόμα και το έδεσαν γύρω από το κεφάλι με σχοινί.
Με κρατούσαν από τα πόδια και τα χέρια και με χτυπούσαν παντού.
Με ρωτούσαν να τους πω για την ΕΟΚΑ και συνέχιζαν το ξύλο, μπουνίες, κλωτσιές. Αλλά το χειρότερο ήταν όταν πήραν ένα χοντρό λάστιχο, από αυτά που έχουμε για το πότισμα και ξεκίνησαν να με χτυπάνε με αυτό από κάτω στα γεννητικά όργανα.
Αυτό ήταν το χειρότερο βασανιστήριο, ο πόνος ήταν αφόρητος.
Αυτό κράτησε περίπου 45΄», θυμάται ο 80χρονος σήμερα, Ανδρέας Ευτυχίου.
Από τον Κάμπο της Τσακίστρας οι τέσσερις αγωνιστες θα μεταφερθούν στο Αμπέλι και στη συνέχεια στο στρατόπεδο του Ξερού.
Από εκεί ο Γεώργιος Νικολάου θα βγει νεκρός μετά από αρρωστημένα βασανιστήρια και ο συναγωνιστής του, Στέλιος Τριταίος, θα αφεθεί ελεύθερος, αλλά μισοπεθαμένος και με ανεπανόρθωτες βλάβες στην καρδιά από τα βάναυσα χτυπήματα των ανακριτών του.
Όταν ο ο 36χρονος θα επιστρέψει στο σπίτι του στον Κάτω Πύργο, θα εξιστορήσει τα όσα φρικτά έζησε κρατούμενος των Βρετανών.
«Όταν ήρθε σπίτι ο πατέρας μου μετά που τον άφησαν ελεύθερο μας είχε πει για τον Κάμπο της Τσακίστρας.
Εκεί οι Βρετανοί του είχαν βγάλει τα ρούχα, τον είχα δέσει σε μια αμυγδαλιά και τον χτυπούσαν με τον άλυσο (αλυσίδα) του σκύλου.
Δίπλα μάλιστα είχαν μια βαρέλα με νερό και πάγο και κάθε φορά που τελείωναν τα χτυπήματα τον έριχναν μέσα για να μην μείνουν μελανιές.
Για φαγητό τον έβαλαν να φάει ωμό ρύζι με πριονίδια», μας λέει ο Γιαννάκης Τριταίος.
Μάρτυρας των όσων πέρασε ο ήρωας στα χέρια των Άγγλων θα γίνει όμως για λίγο και η σύζυγός του Ελένη, αλλά και ο μικρότερος γιός του Ανδρέας, που τον επισκέφθηκαν εκεί, αμέσως μόλις η Ελένη Τριταίου έμαθε πού τον είχαν.
«Πήρε δύο ξαδέρφες της και εμένα και πήγαμε στον Κάμπο της Τσακίστρας.
Όταν φτάσαμε εκεί στο καμπ που είχαν οι Εγγλέζοι, η μάνα μου βρήκε έναν γνωστό της Τ/κ και τον ρώτησε που είναι ο άντρας της κι εκείνος θυμάμαι που της έδειξε με το χέρι του και της είπε ‘Είναι εκείνος που είναι δεμένος πάνω στην αμυγδαλιά’»
«Απο εκεί που στεκόμασταν πίσω από συρματοπλέγματα δεν μπορούσα να δω το πρόσωπό του, έβλεπα όμως έναν άντρα δεμένο σε μια αμυγδαλιά.
Τότε η μάνα μου πέρασε το συρματόπλεγμα και έτρεξε κοντά του, κατάφερε και τον είδε και του μίλησε για λίγο μέχρι να γυρίσει ο Άγγλος σκοπός.
Όταν ήρθε πίσω θυμάμαι που ήταν κλαμμένη και είχε γδάρει το πόδι της γιατί έτρεχε αίμα.
Είπε μάλιστα στις ξαδέρφες της ότι χθες τον χτύπησαν πολύ και του έδωσαν να φάει πριονίδια με ωμό ρύζι»
«Αφού είναι για την Ελλάδα χαλάλι...»
Στις 13 Νοεμβρίου ο Στέλιος Τριταίος αφέθηκε ελεύθερος από τους Βρετανούς οι οποίοι ωστόσο τον υποχρέωσαν σε κατ’ οίκον περιορισμό.
Η κατάσταση της υγείας του από τα βασανιστήρια που υπέστη δύο εβδομάδες στα χέρια των Άγγλων ήταν τραγική, όπως μας μαρτυρεί ο γιός του Γιαννάκης.
«Όταν επέστρεψε σπίτι μετά από 14 μέρες ήταν σε κακά χάλια.
Παρ’ όλη όμως την τραγική του κατάσταση, τον θυμάμαι που έλεγε συνέχεια ‘Αφού είναι για την Ελλάδα χαλάλι’.
Η μάνα μας τον φρόντιζε συνέχεια γιατί δεν μπρούσε να περπατήσει μόνος ούτε από το ένα δωμάτιο στο άλλο»
Ο Ανδρέας Τριταίος θυμάται μάλιστα τον πατέρα του, να προσπαθεί να κάνει δύο βήματα στο σπίτι και να πέφτει.
Ακόμη κι έτσι, όμως είχε δίπλα του το ραδιόφωνο και άκουγε τον σταθμό των Αθηνών και κάθε φορά που έπαιζε ο εθνικός ύμνος προσπαθούσε να σηκωθεί από την καρέκλα και να σταθεί στα πόδια του όρθιος.
Ξύλο ακόμη και στο λιμάνι λίγο πριν αναχωρήσει για την εγχείρηση
Παρά τα συνεχή διαβήματα της οικογένειας να μεταβεί ο αγωνιστής για εγχείρηση στο εξωτερικό, ο Κυβερνήτης Χάρτινγκ ήταν ανένδοτος.
Η μετάβασή του στο εξωτερικό για επέμβαση έγινε εφικτή δύο χρόνια αργότερα, επί Φουτ, και συγκεκριμένα τον Ιούνιο του 1958.
«Είχαμε πάει στο λιμάνι Λάρνακας, απο εκεί ο πατέρας μου θα έπαιρνε το πλοίο για Μασσαλία και από Μασσαλία με τρένο για Λονδίνο.
Θυμάμαι που περιμέναμε να τον δούμε στην προβλήτα για να τον αποχαιρετήσουμε αλλά άργησε να βγει από το τελωνείο.
Όταν αργότερα μας έστειλε γράμμα από την Αγγλία, μάς είχε γράψει πως στο τελωνείο τον ξυλοκόπησαν και πάλι Άγγλοι στρατιώτες -κοκκινοσκούφηδες- γι αυτό και βγήκε τελευταίος στην προβλήτα να πάρει το καράβι», αποκαλύπτει ο Γιαννάκης Τριταίος.
Όταν ο αγωνιστής έφτασε στο Λονδίνο, τον παρέλαβε ο αδελφός του, Χρυσόστομος ο οποίος είχε πάει εκεί μετανάστης.
Μαζί πήγαν στο νοσοκομείο St. Mary όπου και έγινε η επέμβαση στην καρδιά του.
Αρχικά ο γιατρός που τον εξέτασε πίστευε πως πρόκειται για ένα συνηθισμένο πρόβλημα στο περικάρδιο, όταν όμως τον άνοιξε διαπίστωσε πως το πρόβλημα ήταν πολύ πιο σοβαρό αφού, μέρος της καρδιάς του περιείχε πηχτό αίμα.
Έγινε καθαρισμός, ωστόσο η αιμορραγία ήταν ασταμάτητη και πέθανε μερικές ώρες αργότερα στις 17 Ιουνίου του 1958.
Το νοσοκομείο St. Mary του Λονδίνου τη δεκαετία του '50.
Ο Γιαννάκης Τριταίος, όταν στα 18 του πήγε στην Αγγλία για δουλειά, όπου βρίσκονταν οι θείοι του, αποφάσισε να πάει να βρει τον γιατρό που είχε κάνει τότε την επέμβαση στον πατέρα του, και να τον ρωτήσει γιατί δεν έγραψε ποτέ στο πιστοποιητικό θανάτου του, από τι πέθανε.
«Πήγα και βρήκα τον γιατρό που τον χειρούργησε και τον ρώτησα γιατί στο χαρτί θανάτου που είχε βγάλει τότε δεν έγραφε από ποιο πρόβλημα της καρδιάς πέθανε ο πατέρας μου.
Τότε εκείνος μου αποκάλυψε πως όταν τον άνοιξαν για να αφαιρέσουν ένα μαύρο κομμάτι που φαινόταν σαν σκιά στις ακτινογραφίες επάνω στο περικάρδιο, διαπίστωσαν πως το κομμάτι αυτό ήταν πηχτό αίμα.
Όταν λοιπόν τον ρώτησα ευθέως πώς μπορεί το αίμα της καρδιάς να πήξει εφόσον χτυπά συνέχεια, τότε εκείνος μου είπε πως το αίμα της καρδιάς μπορεί να πήξει μόνο από βαριά χτυπήματα στο σημείο.
Ωστόσο όταν του ζήτησα να μου τα δώσει αυτά και γραπτώς, αρνήθηκε και μου εξήγησε πως αν το κάνει, θα μπορούμε να πάρουμε το Στέμμα στα δικαστήρια. Αλλά ο βασικότερος λόγος που δεν μου τα έδινε γραπτώς όσα μου είπε, ήταν γιατί φοβόταν για την ζωή του.
Μου είχε πει μάλιστα, χαρακτηριστικά: ‘Αν υπογράψω ποιος μου εγγυάται μετά για τη ζωή μου;’.
Εγώ τότε τον ευχαρίστησα για την ειλικρίνειά του και έφυγα»
Η σορός του Στέλιου Τριταίου μεταφέρθηκε στην Κύπρο για ταφή.
Ωστόσο η κινητοποίηση του κόσμου τόσο στον Κάτω Πύργο, όσο και στα γύρω χωριά, ήταν τόσο μεγάλη, που οι Άγγλοι απαγόρευσαν το λεωφορείο που μετέφερε το φέρετρο να περάσει από το σπίτι του αγωνιστή, όπως συνηθίζετο.
«Θυμάμαι που έφεραν στο χωριό το φέρετρο με λεωφορείο αλλά οι Άγγλοι δεν το άφησαν να περάσει μέσα από την Μόρφου, το πήραν μέσα από μικρά χωριά, μέσα από αγροτικούς δρόμους για να φτάσει στον Κάτω Πύργο.
Παρόλα αυτά ο κόσμος είχε βγει από τα σπίτια του, κοπέλες ήταν γονατιστές, τραγουδούσαν εθνικά τραγούδια, ήταν όλοι έξω με τις σημαίες. Μάλιστα όταν το λεωφορείο πέρασε έξω από τη Ζώδια, ένα παιδάκι πήγε στην εκκλησία και έπαιξε την καμπάνα», θυμάται ο Γιαννάκης Τριταίος.
Οι προτομές των ηρώων της ΕΟΚΑ, Στέλιου Τριταίου και Γεώργιου Νικολάου στο χωριό του Κάτω Πύργου
Η σύζυγος του αγωνιστή, Ελένη, έφυγε από την ζωή πριν τρία χρόνια.
Πριν πεθάνει όμως άφησε στα παιδιά της μία επιστολή με την εντολή να την ανοίξουν αφού κλείσει τα μάτια.
Στην επιστολή της, μάς είπε συγκινημένος ο γιός της Γιαννάκης, ζητούσε να μην πάρουν στην κηδεία της λουλούδια και στεφάνια, παρά μόνο να βάλουν στο φέρετρό της την ελληνική σημαία και την θάψουν πλάι στον άντρα της.
